Op 21 september 2015 werd het negenjarig Syrisch meisje Salam van 9 jaar oud na het schoolzwemmen, dood gevonden op de bodem van zwembad ’t Gastland in Rhenen. Ze was pas enkele maanden in Nederland. Een triest ongeval dat bij leerlingen, leraren van de Ericaschool (haar school), en zwemleraren grote verslagenheid teweeg bracht. Het OM deed onderzoek en gisteren, bijna twee jaar later, heeft de rechter uitspraak gedaan. Drie zwemleraren zijn veroordeeld tot taakstraffen van zestig uur wegens dood door schuld. De twee leerkrachten zijn vrijgesproken.
De leraar anno 2017
De leraren anno 2017 moeten nogal wat in hun mars hebben. Ze moeten goed lesgeven, kinderen kunnen handelen die vroeger op een speciaal onderwijs school zaten, kunnen dealen met ADHD, autisme, PDD-NOS, de vele asielzoekerskinderen die onze taal niet spreken van onderwijs voorzien en diverse neven schoolse taken uitvoeren. Taken zoals het organiseren van en meegaan op een schoolkamp, excursies naar (buitenlandse) steden, een ski tripje, een bezoek aan de dierentuin, schoolzwemmen, begeleiden van leerlingen tijdens sportdagen, en ga zo maar door. Het zal je vervolgens maar gebeuren dat een kind onder jouw toezicht komt te overlijden. Dat is de nachtmerrie van iedere leraar. In dit geval zijn beide leraren als verdachten bijna twee jaar door het OM verhoord en er werd hen “dood door schuld” ten laste gelegd. De rechter heeft hen uiteindelijk vrijgesproken.
Het ministerie van OCW
Het ministerie van OCW wil werken aan een slim, vaardig en creatief Nederland zo staat op haar homepage vermeld. OCW wil dat iedereen goed onderwijs volgt en leerlingen voorbereidt op zelfstandigheid en verantwoordelijkheid. Verder wil het ministerie dat iedereen cultuur kan beleven en dat leraren hun werk kunnen doen. Om deze ambitie te realiseren zul je als leraar met leerlingen regelmatig het schoolgebouw moeten verlaten. Erop uit trekken. Dat brengt risico’s met zich mee. Om “leraren hun werk te laten doen” is de randvoorwaarde dat hun werkgever als hitteschild fungeert. Juist wanneer het eens fout gaat. Het is echter angstvallig stil vanuit het ministerie van OCW. Je mond dicht houden omdat “de zaak nog onder de rechter is” getuigt niet van leiderschap waarbij je laat zien dat je achter jouw mensen staat. Het schoolgebouw verlaten brengt risico’s met zich mee. Je kunt je nog zo goed voorbereiden en toezicht houden maar toch kan het fout gaan. “Als we ons onderwijs willen verbeteren moeten we niet alleen naar risico’s kijken maar scholen juist stimuleren en de waardering geven die ze verdienen” zegt de minister op de website van de rijksoverheid. Fijn dat ook de minister inziet dat we niet alleen naar de risico’s moeten kijken. Jammer dat wanneer een risico leidt tot een ongeval het ministerie niets van zich laat horen terwijl haar werknemers onder vuur liggen.
In tegenstelling tot haar uitspraak laat OCW juist zien dat elk risico uitgesloten moet worden door het opstellen van gedetailleerde “protocollen”. Het huidige zwembad protocol schoolzwemmen van de rijksoverheid bestaat uit maar liefst vijf A4tjes! Het staat vol met taken, verantwoordelijkheden en “artikelsgewijze toelichtingen” voor badmeesters, leraren en ouders/vrijwilligers die bij het schoolzwemmen betrokken zijn. De genoemde verantwoordelijkheden voor het zwembad en de school in het protocol zijn duidelijk en begrijpelijk. De brei van woorden ten aanzien van taken en bijbehorende toelichtingen waarin beschreven wordt “hoe” de leraren hun verantwoordelijkheid moeten waarmaken maken het er niet duidelijker op.
Gevolgen uitspraak rechter
Protocollen zullen ongetwijfeld aangescherpt en uitgebreid worden. Dat meer regels geen enkel effect hebben op het vergroten van de veiligheid van kinderen weten we al langer dan vandaag maar de overheid heeft zich in ieder geval ingedekt. Hoe langer het protocol des te makkelijker het straks wordt een leraar aan te klagen wanneer artikel 35, paragraaf 17, lid 2 uit het nieuwe zwembad protocol niet volgens de letter van het protocol is nageleefd.
De angst onder leraren neemt toe. Het voorval in Rhenen toont aan dat wanneer je een fout maakt je voor de rechter wordt gedaagd. Ook al blijkt later dat je niet schuldig bent, je blijft die leraar die verdachte was. Er zijn nu al vele leraren die uit angst niet meer meegaan op schoolreisjes of andere buitenschoolse activiteiten. Wanneer een leerling iets overkomt dan wordt je immers vervolgt door het OM en jouw werkgever, de minister, laat je aan jouw lot over.
Wanneer je wordt aangeklaagd als leraar dan geef je vooral geen openheid van zaken maar schakel je een advocaat in. Het gaat immers om jouw verdediging en jouw leven. Het gaat er niet om dergelijke incidenten te voorkomen in de toekomst en te leren van fouten.
Het OM is ongetwijfeld blij met de veroordeling van de zwemleraren. Het sterkt haar in haar gedachte dat ze goed heeft gehandeld en zal dus ook in de toekomst leraren die de fout in gaan voor de rechter slepen.
Aanpassen systeem en cultuur om veiligheid te vergroten
Voor het verbeteren van veiligheid op scholen (maar ook in bedrijven en overheidsorganisaties) heb je een cultuur nodig waarin mensen en organisaties willen leren van hun fouten. Om te leren heb je openheid nodig en de bereidheid van mensen hun fouten te delen met anderen. Om samen na te denken hoe je fouten in de toekomst kunt voorkomen en daarmee veiligheid te vergroten. Absolute randvoorwaarde voor het creëren van zo’n cultuur is dat fouten niet afgestraft worden. De kans op ontslag, een dreigende veroordeling door justitie, boetes of andere maatregelen werken averechts op het creëren van zo’n cultuur. Maar ook ons calvinistische denken “dat er een schuldige moet worden gevonden” als er iets fout gaat draagt niet bij aan het leren van fouten en het verbeteren van de veiligheid.
De meeste leraren in Nederland zijn professionals die betrokken zijn bij hun leerlingen en hun werk gewoon goed willen doen. Juist zij zouden zo’n leercultuur, waar de veiligheid van leerlingen mee is gediend, omarmen. Zolang het ministerie van OCW de oplossing ziet in schijnveiligheid door “meer regels”, niet achter haar leraren staat in moeilijke tijden en het OM haar gang laat gaan zijn we nog ver van huis. Sterker nog, het denken en handelen van het ministerie van OCW draagt op deze manier actief bij aan een angst- en indekcultuur die een gevaar is voor de veiligheid van schoolgaande kinderen.
